گواتر چیست و چه علایم و درمانی دارد

گواتر یک بیماری مربوط به غده تیروئید است. شیوع این بیماری در گذشته بسیار زیاد بوده ولی امروزه کاهش پیدا کرده است.

به صورت بسیار ساده، به بزرگ شدن غیر طبیعی غده تیروئید گواتر می‌گویند. تیروئید یک غده پروانه‌ای شکل است که در جلوی گردن قرار گرفته است.

اگرچه گواتر معمولاً دردی به همراه ندارد، (همین موضوع سبب می‌شود که ما به موقع به متخصص غدد مراجعه نکنیم) اما زمانی که غده تیروئید خیلی بزرگ شود، می‌تواند باعث سرفه شده و مشکلاتی را در بلع و تنفس برای مبتلایان ایجاد کند.

چه عواملی باعث گواتر می‌شود؟

شایع‌ترین علت گواتر در سراسر جهان کمبود ید موجود در رژیم غذایی است. اما در کشورهای پیشرفته همچون ایالات متحده که مردم از نمک ید دار استفاده می‌کنند و از این نظر مشکلی ندارند؛ گواتر بیشتر به دلیل عواملی که سبب ترشح زیاد یا کم هورمون‌های تیروئیدی می‌شوند و یا ندول‌های ایجاد شده در خود غده تیروئید، بروز پیدا می‌کند.

از کجا بفهمیم که گواتر داریم؟

همه انواع گواتر همراه با علامت و نشانه‌ خاص نیستند؛ ولی اگر قرار باشد نشانه‌ای همراه آن باشد این علائم شامل موارد زیر هستند:

• تورمی قابل مشاهده و محسوس در قسمت پایین گردن یعنی به طور دقیق در محل غده تیروئید. این بزرگ شدن غده تیروئید در آقایان زمانی که اصلاح می‌کنند بیشتر نمایان می‌شود.
• احساس تنگی نفس و خفگی در گلو
• گرفتگی صدا
• اختلال در بلع
• اختلال در تنفس
• سرفه

کارکرد غده تیروئید در بیماری گواتر چگونه است؟

غده تیروئید به طور طبیعی دو هورمون اصلی تیروکسین یا T4 و تری یدو تیرونین یا T3 ترشح می‌کند و تمام فعالیت‌های خود را به وسیله همین هورمون انجام می‌دهد.
این هورمون‌ها از تیروئید به داخل جریان خون ترشح می‌شوند و در بدن گردش پیدا می‌کنند. هدف آنها تنظیم سوخت‌و‌ساز بدن ما است.

از جمله فواید هورمون‌های غده تیروئید (تیروکسین و تری یدو تیرونین) برای سایر اعضای بدن:

حفظ تعادل متابولیسم بدن برای سوخت‌و‌ساز چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها
کمک به کنترل دمای بدن
تنظیم ضربان قلب
کنترل تولید پروتئین‌ها
همچنین غده‌ تیروئید در کنار دو هورمون T3 و T4 هورمونی به نام کلسی‌تونین نیز تولید می‌کند که مسئولیت تنظیم مقدار کلسیم خون بر عهده آن است.

دو غده هیپوفیز و هیپوتالاموس سرعت تولید این هورمون‌ها از غده تیروئید را کنترل می‌کنند.

منظور ما از کنترل این است که هیپوتالاموس، غده‌ای واقع در مغز، به غده هیپوفیز، واقع در قاعده مغز، دستور می‌دهد که هورمونی به نام محرک تیروئید (TSH) را ترشح کند. غده‌ی تیروئید با توجه به میزان TSH دریافتی، میزان تولید هورمون‌هایش را تعدیل می‌کند.

گواتر به معنی عدم کارکرد درست غده‌ی تیروئید نیست بلکه گاهی اوقات با اینکه تیروئید به درستی کار می‌کند؛ اندازه آن بزرگ می‌شود.

عوامل بسیار زیادی در به وجود آمدن گواتر می‌توانند موثر باشند؛ در ادامه به بررسی مهم‌ترین این عوامل و ارتباط آن‌ها با بیماری گواتر و همچنین غده تیروئید می‌پردازیم.

کمبود ید در تیروئید چه اثری دارد؟

غده‌ تیروئید برای تولید هورمون‌هایش به ید نیاز دارد. ید در درجه اول در آب دریا و خاک مناطق ساحلی یافت می‌شود. در کشورهای پیشرفته مردم به علت استفاده از نمک‌های ید دار معمولا گرفتار کمبود ید نمی‌شوند؛ ولی در کشورهای در حال توسعه، برخی از افراد بومی یا کسانی که ساکن ارتفاعات هستند اغلب ید کافی به بدنشان نرسیده و کمبود ید دارند.

در شرایطی که ید کافی به بدن نمی‌رسد؛ غده‌ تیروئید برای بدست آوردن ید مورد نیاز برای تولید هورمون‌ها، تلاش مضاعفی می‌کند و در نهایت گواتر ایجاد می‌شود و پیشرفت می‌کند. در شرایطی که فرد مبتلا به کمبود ید، از یک رژیم غذایی که دارای مواد غذایی مهارکننده هورمون هم هستند، استفاده کند اوضاع وخیم‌تر خواهد شد. در بسیاری از کشورها از جمله ایران، برای کاهش بروز گواتر به نمک خوراکی، ید اضافه می‌شود در برخی کشورها که کمبود ید شایع‌تر است؛ علاوه بر نمک، به آرد مورد استفاده مردم نیز ید اضافه می‌شود.

نقش بیماری گریوز در ایجاد گواتر

هنگامی که غده تیروئید بیش از حد هورمون تولید کند (هیپرتیروئیدیسم)، ممکن است تیروئید بزرگ شود و ما به گواتر مبتلا شویم.

گریوز یک بیماری خودایمنی است یعنی در این بیماری، آنتی بادی‌های تولید شده توسط سیستم ایمنی بدن بر اثر اشتباه سلول‌های غده تیروئید را مورد حمله قرار می‌دهند و باعث تولید تیروکسین بیشتری می‌شوند. این تحریک بیش از حد، غده‌ی تیروئید را متورم می‌کند و باعث ایجاد گواتر می‌شود.

هاشیموتو چگونه باعث گواتر می‌شود؟

همان‌طور که می‌دانید گواتر ممکن است در نتیجه‌ی کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم) و یا پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) ایجاد شود.

هاشیموتو مانند بیماری گریوز، یک بیماری خود ایمنی است که آنتی بادی علیه سلول‌های طبیعی تیروئید می‌سازد. ولی این بار به جای اینکه تیروئید را به تولید هورمون بیشتر تحریک کند، باعث کم شدن بیش از حد تولید هورمون‌های تیروئیدی می‌شود.
غده‌ هیپوفیز که پیش‌تر گفتیم مسئول تنظیم سطح هورمون‌های تیروئیدی است با حس کردن سطح پایین هورمون، TSH بیشتری تولید می‌کند و به این ترتیب غده تیروئید را تحریک می‌کند و موجب بزرگ شدن آن می‌شود.

یکی دیگر از علل بزرگ شدن غده تیروئید و بروز گواتر، ایجاد و رشد چندین توده جامد یا پر از مایع به نام ندول در هر دو طرف تیروئید است. در نتیجه وجود ندول‌ها غده‌ تیروئید بزرگ و متورم می‌شود.

ندول‌های منفرد تیروئید

ندول‌های منفرد تیروئید به تنهایی در بخشی از غده‌ی تیروئید رشد می‌کند. در مورد غده‌ی تیروئید بیشتر این گره‌ها غیر سرطانی (خوش‌خیم) هستند و اغلب منجر به سرطان نمی‌شوند.

تاثیر سرطان تیروئید در گواتر

احتمال بروز سرطان تیروئید به مراتب کمتر از ندول‌های خوش‌خیم تیروئیدی است ولی یک گزینه مطرح برای وجود گواتر است. اگر بزرگ شدن تنها یک طرف غده تیروئید رخ دهد باید از نظر ندول و سرطان بررسی شود.

ارتباط بارداری و گواتر

در دوران بارداری تولید هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG)، افزایش پیدا می‌کند و این هورمون ممکن است کمی باعث بزرگ شدن غده‌ی تیروئید شود.

التهاب تیروئید چگونه باعث گواتر می‌شود؟

التهاب تیروئید که به اصطلاح پزشکی تیروئیدیت نامیده می‌شود؛ شرایطی التهابی است که می‌تواند سبب بروز درد و تورم در غده‌ تیروئید شود. همچنین ممکن است تولید تیروکسین را تحت تاثیر قرار دهد و باعث تولید بیش از حد نرمال و یا کمتر از آن شود.

چه عواملی احتمال بروز این بیماری را افزایش می‌دهد؟

احتمال بروز این بیماری را می‌توان از نقطه نظرات متفاوتی بررسی کرد. ولی ما در اینجا به چند مورد از اصلی‌ترین عوامل موثر در بروز گواتر می‌پردازیم.

سن: گواتر در هر سنی ممکن است بروز پیدا کند ولی معمولا این مشکل در افراد بالای ۴۰ سال مشاهده شده است.

جنسیت: گواتر در زنان بیش از مردان رخ می‌دهد؛ به طور کلی زنان بیش از مردان در معرض مشکلات تیروئیدی هستند.

کمبود ید: امروزه کمبود ید کمتر در افراد مشاهده می‌شود ولی همچنان این موضوع وجود دارد و یکی از علل اصلی گواتر هم، همین کمبود ید است.

وراثت یا سابقه‌ خانوادگی: گواتر در افرادی که خودشان یا یکی از اعضای خانواده‌شان سابقه‌ بیماری‌های خودایمنی را دارند، بیش از سایرین دیده شده است.

داروهای سرکوب‌کننده ایمنی: اگر به صورت مداوم و طولانی مدت مصرف شوند احتمال ابتلا به گواتر را در فرد بالا می‌برند.

دوران بارداری و دوران یائسگی: در زندگی اکثر خانم‌ها دو دوره‌ی مهم و حساس وجود دارد یکی دوران بارداری و دیگری دوران یائسگی. در این دو دوران، به دلیلی که هنوز بر پزشکان و متخصصان پوشیده است؛ بیماری‌های تیروئیدی بیشتر دیده می‌شوند یا عود پیدا می‌کنند.

استفاده از پاراکلینیک برای تشخیص بیماری‌ها: بعضی از روش‌های پاراکلینیکی ما را در معرض پرتوهای رادیواکتیو قرار می‌دهند و همین موضوع سبب می‌شود که خطر گواتر و به طور کلی بیماری‌های تیروئیدی افزایش پیدا کند.

عوارض

اگر گواتر کوچک باشد و از بعد مسائل زیبایی برای مبتلایان دردسرساز نباشد؛ مشکل چندان خاصی ایجاد نمی‌کند. هرچند در این صورت هم باید در صدد درمان برآیند و مسئله را جدی بگیرند. ولی اگر گواتر بزرگ باشد در بلع و تنفس بیماران مشکل ایجاد می‌کند.

گواتر همچنین موجب گرفتگی صدا و سرفه می‌شود. این موارد در صورتی است که گواتر به تنهایی به وجود آمده باشد.

اگر گواتر در نتیجه پرکاری یا کم‌کاری تیروئید ایجاد شده باشد طیف علائم، بسیار گسترده‌تر خواهد بود و شرایط بسیار سیستمیکی را در فرد ایجاد می‌کند.

روش‌های تشخیص

معاینه بالینی توسط پزشک: اولین قدم در تشخیص گواتر معاینه بالینی پزشک است که در اکثر مواقع تیروئید بزرگ شده به راحتی توسط پزشک لمس می‌شود و مشکلی ایجاد نخواهد شد.
انجام آزمایش‌های تیروئید و پاراکلینیک: در برخی موارد که پزشک به هر دلیلی با معاینه بالینی به تشخیص قطعی نمی‌رسد، آزمایش و پاراکلینیک وارد عمل می‌شود؛ این موارد شامل: آزمایش خون، تست آنتی بادی، اسکن تیروئید، سونوگرافی و نمونه‌برداری یا بیوپسی است.

درمان

درمان گواتر به عوامل مختلفی همچون اندازه، علائم و نشانه‌های گواتر بستگی دارد. تشخیص روش درمان قطعی توسط پزشک متخصص تایید می‌شود.

در برخی موارد که اندازه گواتر چندان بزرگ نبوده و اوضاع بیمار چندان وخیم نیست؛ ممکن است پزشک هیچ اقدامی انجام ندهد و از بیمار بخواهد که مدتی صبر کند.

در مواردی که گواتر نیاز به درمان دارد یکی از روش‌های زیر بنا به صلاح‌دید پزشک انتخاب می‌شود.

درمان دارویی: اغلب با هورمون‌تراپی و مصرف لووتیروکسین انجام می‌شود.
تیروئیدکتومی: تیروئید بیمار باید به طور کامل خارج شود.
ید رادیواکتیو: به طور خاص در درمان تیروئید پرکار استفاده می‌شود.
تغییر سبک غذایی: در صورتی که پزشک تشخیص دهد که علت گواتر کمبود ید، به خاطر رژیم غذایی فاقد ید است؛ بیمار باید اصلاحاتی را طبق نظر پزشک در رژیم غذایی روزانه خود انجام دهد.

برای تامین ید مورد نیاز بدن، چه غذاهایی مصرف کنیم؟

برای تامین ید مورد نیاز بدن، می‌توانید از نمک ید دار یا غذا و جلبک‌های دریایی مثل سوشی، حداقل دو بار در هفته استفاده کنید.

رژیم غذایی بیماری گواتر

همچنین لازم به ذکر است که میگو و دیگر سخت‌پوستان نیز منبع سرشاری از ید هستند. اگر در شهرهای ساحلی زندگی می‌کنید، میوه‌ها و سبزیجاتی که در آن محل رشد کرده‌اند به دلیل غنی بودن خاک محل از ید، سرشار از ید هستند.

همین‌طور شیر گاو و ماست آن ناحیه به دلیل آن که دام‌ها از سبزیجات غنی از ید استفاده می‌کنند، به احتمال بسیار قوی حاوی ید هستند.

همه‌ این توصیه‌ها در صورتی بود که فرد به تشخیص پزشک دچار کمبو ید باشد. در اغلب موارد گواتر به دلیل کمبود ید ایجاد می‌شود ولی در موارد بسیار نادری مصرف بیش از حد ید نیز سبب بروز گواتر می‌شود. در این صورت فرد باید مصرف ید را در رژیم غذایی خود محدود کند.

آزمایشگاه تخصصی پاتوبیولوژی کوثر، مفتخر به اخذ ایزو 15189، ایزو 10002 و ایزو 9001 انگلستان، تحت نظر دکتر علی آیت اللهی، متخصص پاتولوژی آناتومیکال و کلینیکال، بالغ بر هزار مورد از آزمایشات مختلف، در زمینه های پاتولوژی، ژنتیک و بالینی را تحت پوشش قرار می دهد. (طرف قرارداد بیمه های پایه و اکثر بیمه های مکمل درمان) همچنین مشاوره ژنتیک به صورت رایگان در این مرکز توسط متخصصین ارائه می گردد.

آدرس: مشهد –وکیل آباد – بلوار کوثر – بین کوثر 2 و 4 – ساختمان پزشکان فارابی – طبقه منفی یک شماره تماس: 051-38840404 و 051-38820202 و 09028840404