هیپوفیز یک غده کوچک در داخل جمجمه است که دقیقاً زیر مغز و در بالای مجرای بینی قرار گرفته است. محل دقیق‌تر و بهتر غده هیپوفیز در بالای قسمت گوشتی، پشت سقف دهان که به کام نرم معروف است، قرار دارد. غده هیپوفیز خود در داخل یک فضای استخوانی به نام sella turcica قرار دارد و البته اعصابی که چشم‌ها را به مغز متصل می‌کند به نام اعصاب بینایی از نزدیک این فصا عبور می‌کند.
غده هیپوفیز به صورت مستقیم به بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس متصل است. این پیوند، یک پیوند کلیدی بین مغز و سیستم غدد درون ریز بدن است. (غدد درون‌ریز به مجموعه‌ای از غدد در بدن گفته میشود که مسئول تولید هورمونها در بدن هستند. هورمونها موادی هستند که در خون ترشح شده و نحوه عملکرد سایر اندام‌ها را کنترل می‌کنند.) هیپوتالاموس هورمونها را در رگ‌های خونی کوچک متصل به غده هیپوفیز ترشح کرده و باعث میشود تا غده هیپوفیز هورمون‌های خود را بسازد. هیپوفیز به عنوان “غده اصلی کنترل” در نظر گرفته میشود زیرا هورمون‌هایی را می‌سازد که سطح هورمون‌های ساخته شده توسط بسیاری از غدد درون ریز دیگر بدن را کنترل می‌کند.
غده هیپوفیز دارای 2 قسمت است، هیپوفیز قدامی و هیپوفیز خلفی که هر کدام عملکردهای منحصر به فردی دارند.
هیپوفیز قدامی
بیشتر تومورهای هیپوفیز از قسمت بزرگتر و جلویی غده هیپوفیز به نام هیپوفیز قدامی شروع می‌شوند. این قسمت از غده هیپوفیز، هورمون‌هایی را می‌سازد که سایر غدد درون ریز را کنترل می‌کند:
- هورمون رشد، به عنوان سوماتوتروپین شناخته شده و باعث رشد بدن در دوران کودکی میشود. اگر این هورمون در کودک بیش از حد ساخته شود، قدش بسیار بلند میشود. به طور معمول، بزرگسالان فقط مقادیر کمی هورمون رشد تولید می‌کنند. اگر یک فرد بالغ بیش از حد هورمون رشد تولید کند، استخوان‌های دست، پا و صورت به رشد خود ادامه می‌دهند و کاملاً بزرگ می‌شوند و باعث میشود که ویژگی‌های طبیعی آنها مخدوش شود. (به این حالت آکرومگالی می‌گویند.)
- هورمون محرک تیروئید یا همان TSH که تیروتروپین نیز نامیده میشود. رشد غده تیروئید و ترشح هورمون تیروئید را تحریک می‌کند. هورمون تیروئید متابولیسم را تنظیم می‌کند. حال اگر تومور هیپوفیز بیش از حد TSH تولید کند، تیروئید بیش فعال میشود و در نتیجه سرعت سوخت وساز بدن شما بالا رفته و بیش از حد لاغر می‌شوید و اگر کم کار و تنبل باشد، شما به اصطلاح دچار کم کاری تیروئید شده و چاق می‌شوید.
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپینACTH که به عنوان کورتیکوتروپین نیز شناخته میشود، باعث رشد غدد فوق کلیوی و تولید هورمون‌های استروئیدی(مانند کورتیزول) میشود. تولید بیش از حد هیپوفیز باعث بیماری کوشینگ شده که علائم آن می‌تواند شامل افزایش سریع وزن و تجمع چربی در قسمت‌های خاصی از بدن باشد.
- هورمون لوتئینیزه کننده rLH و هورمون محرک فولیکول FSH نیز گنادوتروپین نامیده میشود. در زنان اثرات اصلی آنها بر روی تخمدان‌ها یعنی جایی که تخمک‌گذاری و آزادشدن تخمک و تولید هورمون‌های استروژن و پروژسترون را کنترل می‌کند و در مردان، rLH و FSH تستوسترون و تولید اسپرم را در بیضه‌ها کنترل می‌کند.
هیپوفیز خلفی
تومورها به ندرت در هیپوفیز خلفی شروع می‌شوند. هیپوفیز خلفی، بخش کوچکتر و پشتی غده هیپوفیز است که در واقع امتداد بافت مغز از هیپوتالاموس می‌باشد. هیپوفیز خلفی جایی است که هورمون‌های ساخته شده توسط هیپوتالاموس (وازوپرسین و اکسی توسین) ذخیره شده و در جریان خون آزاد می‌شوند.
- وازوپرسین همچنین هورمون ضد ادرار یا ADH نامیده و باعث میشود کلیه‌ها آب را در بدن نگه دارند و تمام آن را در ادرار از دست ندهند. بدون وازوپرسین، فرد بیش از حد ادرار می‌کند و دچار کم آبی میشود. این بیماری دیابت بی‌مزه نامیده میشود. وازوپرسین همچنین می‌تواند فشارخون را با ایجاد انقباض عروق خونی افزایش دهد. ممکن است عملکردهای دیگری نیز داشته باشد.
- اکسی‌توسین باعث انقباض رحم در زنان در هنگام زایمان و ترشح شیر در سینه‌ها در هنگام شیردهی زن میشود.
بزرگ شدن غده هیپوفیز
تومور یعنی رشد غیر طبیعی و بزرگ‌شدن سلول های بدن که می‌توانند تقریباً در هر نقطه از بدن شروع شوند. به همین دلیل بزرگ شدن غده هیپوفیز را تومورهای هیپوفیز می‌گویند.
تومورهای هیپوفیز که معمولاً خوش خیم هستند، در فضای کوچک جمجمه که غده هیپوفیز در آن قرار دارد، می‌مانند. به طور کلی آنها خیلی بزرگ نمیشوند، اما می‌توانند تأثیر زیادی بر سلامت فرد داشته باشند.
فضای بسیار کمی برای رشد تومورها در این قسمت از جمجمه وجود دارد. بنابراین، اگر قطر تومور از حدود یک سانتی‌متر بزرگتر شود، ممکن است به سمت بالا رشد کند، جایی که می‌تواند به قسمت‌های مجاور مغز و اعصاب ناشی از آن آسیب وارد کند. این می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند تغییرات بینایی یا سردرد شود. به بزرگ شدن غده هیپوفیز، آدنوم گفته میشود. آدنوم‌های هیپوفیز را می‌توان بر اساس اندازه به 2 دسته تقسیم کرد:
- میکروآدنوم‌ها تومورهایی هستند که قطر آنها کمتر از 1 سانتی‌متر است. از آنجایی که این تومورها کوچک هستند، به ندرت به بقیه هیپوفیز یا بافت‌های مجاور آسیب می‌رسانند. اما اگر هورمون خاصی را بیش از حد بسازند می‌توانند علائمی ایجاد کنند. بسیاری از مردم در واقع آدنوم‌های کوچکی دارند که هرگز پیدا نمیشوند زیرا به اندازه کافی بزرگ نمیشوند یا هورمون‌های کافی برای ایجاد مشکل تولید نمی‌کنند.
- ماکروآدنوم‌ها تومورهایی به قطر 1 سانتی‌متر یا بزرگتر هستند که از دو طریق می‌توانند بر سلامت فرد تأثیر بگذارند. اولاً، اگر هورمون خاصی را بیش از حد تولید کنند، می‌توانند علائمی را ایجاد کنند. دوم، آنها می‌توانند با فشاردادن بر روی قسمت‌های طبیعی هیپوفیز یا اعصاب مجاور مانند اعصاب بینایی مشکل ایجاد کنند.
علائم بزرگ شدن غده هیپوفیز
علائم به نوع تومور و ناحیه آسیب‌دیده غده هیپوفیز بستگی دارد. این تومورها می‌توانند منجر به علائمی شوند که ناشی از مقدار زیاد یا خیلی کم هورمون‌های هیپوفیز است. علائم هر فرد ممکن است متفاوت باشد. در واقع سن، جنسیت و … در علائم بزرگ شدن غده هیپوفیز تاثیرگذار است. همچنین ممکن است، این علائم شبیه سایر مشکلات سلامتی باشد به همین دلیل بهترین راه اطمینان از وجود مشکل در غده هیپوفیز مراجعه به پزشک و انجام آزمایشات مربوطه است.
در کودکان
- افزایش بیش از حد قد
- رشد بسیار سریع
- درد مفاصل
- تعریق شدید
در بزرگسالان
- رشد اضافی در جمجمه، دست‌ها و پاها
- صدای عمیق
- تغییر در ظاهر صورت به دلیل رشد اضافی در استخوان‌های صورت
- فاصله زیاد دندان‌ها به دلیل رشد استخوان‌های صورت
- درد مفاصل
- خروپف شدید در خواب
- دیابت یا اختلال در تحمل گلوکز
درمان غده هیپوفیز
علائم بسته به نوع تومور و ناحیه آسیب دیده غده هیپوفیز متفاوت است به همین دلیل است که پزشک شما ممکن است آزمایش خون و ادرار، سی تی اسکن، ام آر آی یا بیوپسی را برای تشخیص دقیق‌تر وضعیت تومور تجویز کند. درمان غده هیپوفیز، ممکن است شامل جراحی، پرتودرمانی یا دارو باشد. اینکه چه نوع درمانی برای بیمار مناسب است به سابقه پزشکی، وضعیت جسمانی، شدت بیماری، سن بیمار و … بستگی دارد.
ایا غده هیپوفیز کشنده است؟
به طور کلی سرطان غده هیپوفیز نادر است و تنها چند صد مورد در مجلات پزشکی شرح داده شده است. گرچه مشکلات غده هیپوفیز می‌توانند در هر سنی رخ دهند اما بیشتر در افراد مسن دیده میشود.
تقریباً تمام تومورهای هیپوفیز، تومورهای غده‌ای خوش خیم هستند(سرطانی نیستند) که آدنوم هیپوفیز نامیده می‌شوند. این تومورها خوش خیم نامیده می‌شوند زیرا مانند سرطان‌ها به سایر قسمت‌های بدن گسترش نمی‌یابند. گرچه تومور خوش خیم هیپوفیز نیز می‌تواند مشکلات سلامتی بزرگی ایجاد نماید، زیرا نزدیک به مغز بوده و ممکن است به بافت‌های مجاور (مانند جمجمه یا سینوس‌ها) حمله کند و هورمون‌های اضافی زیادی تولید کند.
تومور بدخیم هیپوفیز، علاوه بر رشد و درگیرکردن قسمت‌های جانبی خودش به سایر قسمت‌های بدن نیز نفوذ می‌کند، به همین دلیل خطرناک‌تر از تومور خوش خیم بوده و احتمال مرگ در پی تومور بدخیم هیپوفیز، بسیار بالاست.
متاسفانه، یکی از مسائل کلیدی در مورد تومورهای هیپوفیز این است که در حال حاضر هیچ راهی برای دانستن اینکه آیا آدنوم خوش خیم هیپوفیز به سرطان تبدیل میشود و رشد می‌کند و به سایر قسمت‌های بدن گسترش می‌یابد، وجود ندارد به همین دلیل است تا تومور هیپوفیز رشد نکرده و گسترش پیدا نکند، مشخص نمی‌شود که تومور بدخیم هیپوفیز است یا خوش‌خیم و خطر اصلی در اینجاست!!
پرسش و پاسخ
- تومورهای هیپوفیز چگونه تشخیص داده می‌شوند؟
پزشک در مورد سابقه پزشکی شما می‌پرسد و یک معاینه فیزیکی انجام می‌دهد. همچنین ممکن است به یکی از این آزمایشات نیاز داشته باشید: آزمایش خون و ادرار. این آزمایشات سطح هورمون در خون و ادرار شما را بررسی می‌کند.
- راه تشخیص سرطان هیپوفیز چیست؟
متاسفانه تا زمانی که بیماری به حد کافی رشد نکرده و توده بزرگ نشود، مشخص نیست که توده از نوع تومور بدخیم هیپوفیز است یا تومور خوش خیم هیپوفیز.
- امکان سرطان هیپوفیز در کودکان نیز وجود دارد؟
متاسفانه مشکلات ناشی از هیپوفیز در هر سنی امکان به وجود آمدن، دارند، اما در بزرگسالان بیشتر از کودکان است.
آزمایشگاه تخصصی پاتوبیولوژی کوثر، مفتخر به اخذ ایزو 15189، ایزو 10002 و ایزو 9001 اتحادیه اروپا، تحت نظر دکتر علی آیت اللهی، متخصص پاتولوژی آناتومیکال و کلینیکال، بالغ بر هزار مورد از آزمایشات مختلف، در زمینه های پاتولوژی، ژنتیک و بالینی را تحت پوشش قرار می دهد. (طرف قرارداد بیمه های پایه و اکثر بیمه های مکمل درمان) همچنین مشاوره ژنتیک به صورت رایگان در این مرکز توسط متخصصین ارائه می گردد.
آدرس: مشهد –وکیل آباد – بلوار کوثر – بین کوثر 2 و 4 – ساختمان پزشکان فارابی – طبقه منفی یک شماره تماس: 051-38840404 و 051-38820202 و 09028840404
